भक्त पुंडलिक मंदिर...

भक्तराज पुंडलिकाचे मंदिर चंद्रभागेच्या पात्रात, महाद्वार घाटासमोर आहे. मंदिरासमोरच 20-25 फुटांवर लोहदंड तीर्थ आहे. या तीर्थात दगडी नाव तरते असे म्हणतात. पुंडलिक मंदिराची उंची 65 फूट आहे. व रुंदी 63 फूट आहे. मंदिराचे शिखर अत्यंत कलात्मक व आकर्षक आहे. हे प्राचीन मंदिर चांगदेवाने बांधले अशी आख्यायिका आहे. पेशव्यांचे सरदार भाटे यांनी या मंदिराचा जीर्णाद्वार केला. मंदिरामध्ये छोटा सभामंडप असून आतील बाजूस गर्भगार आहे. गाभा-यात शिवलिंग आहे. शिंवलिंगावर पुंडलिकाच्या पितळी चल मुखवटा आहे. या देवस्थानचे पुजारी कोळी आहेत. ते पुंडलिकाच्या मुखवट्यावर टोप घालून, नामम्रुदा लावून पुजा करतात. या ठिकाणी पहाटेपासून रात्रीपर्यंत पुंडलिकाचे नित्योपचार - कडकडआरती, महापूजा, महानैवेद्य, धूपारती, शेजारती इ. करतात. महाशिवरात्रीला इथे मोठा उत्सव होतो. येथील सर्व उपचार समस्त कोळी समाजाच्या वतीने केले जातात. नदीस पूर आल्यावर पुंडलिकाचा चल मुखवटा उद्धव घाटावरील महादेव मंदिरात ठेवून तिथे नित्योपचार केले जातात.
असेही म्हणतात, भक्तराज पुंडलिक कर्नाटकी ब्राह्मण होता. म्हैसूरजवळ 45 कि.मी. अंतरावर असलेल्या 'मेलकोटे' गावात कल्याण तीर्थाजवळ पुंडलिकाचे घर होते. कर्नाटकात पुंडलिकास पुंडलिक म्हणतात. तो कृष्णभक्त होता. मेलकोटे गावातील रंगशिळेवर कोरलेल्या चित्रातून पुंडलिकांचे दर्शन घडते. उंच भक्कम शरीरयष्टी, डोक्यावर कानटोपी, गळ्यात जानवे, कंबरेला धोतर, गळ्यात वीणा, हाती चिपळ्या अशी ही भजनरंगी तल्लीन झालेली पुंडलिकाची मूर्ती आहे. त्याच्या आईचे नाव मुक्ताबाई व वडिलांचे नाव जानूदेव अथवा जन्हूदेव होते. कुक्कुटस्वामींच्या आश्रमात घडलेल्या प्रसंगावर पुंडलिकाने मातृ-पितृसेवा केली आणि तुकाराम महाराज म्हणतात - " पुंडलिकाच्या भावार्था । गोकुळीहूनि जाला येता ।"
काही संशोधकांच्या मते, पुंडलिक मंदिर पुंडलिकेश्वर (शिवाचे मंदिर आहे. तर बहुसंख्य विद्वानांचे मत आहे की हे भक्त पुंडलिकाचेच मंदिर आहे.